ماتریدیه (توحید)اعتقاد به یگانگی خداوند و نفی هرگونه شریک برای او را توحید گویند. توحید، بنیادی ترین آموزه اعتقادی در اسلام می‌باشد که دارای جنبه های متعدد نظری و عملی است. در این مقاله به مسئله توحید از نظر ماتریدیه می‌پردازیم. ۱ - معنای توحیدتوحید در لغت از وحدة به معنای تک بودن و انفراد آمده است [۱]
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم الدار الشامیة، ۱۴۱۲ ق، چاپ اول، تحقیق:صفوان عدنان داودی، ج۱، ص۸۵۷.
و در اصطلاح به معنای ایمان به خدای یگانه و برای او شریک قرار ندادن است.تمام فرق اسلامی بر مساله توحید تاکید بسیار داشته تا جایی‌که توحید را اولین و مهمترین اصل از اصول دین قرار داده‌اند و حتی برخی علم کلام و علم اصول دین را علم توحید نامیده‌اند. [۳]
قاری، ملا علی، شرح الفقه الاکبر، تحقیق مروان محمد شعار، بیروت، دار النفایس، ۱۴۱۷ ق، ص۳۸.
۲ - آیات توحیدیو الهکم اله واحد لا اله الا هو انما الله اله واحد قل الله خالق کل شیی و هو الواحد القهار لا تتخذوا الهین اثنین انما هو اله واحد فایای فارهبون ۳ - روایات توحیدیقال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): التوحید نصف الدین؛ توحید نصف دین است قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): التوحید ثمن الجنة [۱۰]
شجری جرجانی، یحیی بن حسین بن اسماعیل حسنی، کتاب الامالی وهی المعروفة بالامالی الخمیسیة، تحقیق: محمد حسن اسماعیل، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ ه ق، چاپ اول، ج۱، ص۵۵.
؛ توحید بهای بهشت است.عن النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): قال اذا قال العبد لا اله الا الله طمست ما قبلها من السیئات، یقول [۹] : لا اله الا الله حصنی من دخل حصنی امن عذابی [۱۱]
محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۸ ه ق، ج۵، ص۳۶۳ ۳۶۴، باب استحباب التهلیل و اختیاره.
؛ پیامبر مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: زمانی که بنده بگوید: لا اله الا الله، گناهان قبلی اش نابود شده و خداوند می‌فرماید: «لا اله الا الله» دژ من است و هر کس داخل این دژ شود از عذاب من ایمن خواهد بود.۴ - توحید در ماتریدیههر چند در بین شیعه و سنی در فروعات این مساله اختلافاتی هست ولی در اصل توحید با هم متفق القول هستند. ماتریدیه هم از این اصل مستثنی نبوده و توحید و مراتب آن را قائلند. ۴.۱ - توحیدذاتیتوحید ذاتی عبارت است از نفی ترکیب از خدا و نفی تعدد از ذات باری‌تعالی که از نظر ماتریدیه، خدا از هر گونه شائبه جسمیت و جسمانیت مبرا است و به هیچ وجه نمی‌توان آن را جسم دانست. ماتریدیه می‌گویند: امر مرکب، ناگزیر اوصاف و اشکالی متفاوت همچون طویل بودن و یا مثلث بودن و... به خود می‌گیرد و اگر بگوییم ذات خداوند امری مرکب است باید بگوییم تمام این اشکال در ذات خداوند وجود دارد و این مستلزم اجتماع اضداد در ذات خدا و محال است و اگر بگوییم که تنها برخی از این اجزا در ذات خدا وجود دارد... این امر مستلزم قرار گرفتن خدا تحت قدرت غیر و از امارات حدوث و مستلزم محال خواهد بود. و حتی به نظر ماتریدیه ترکیب در خدا به توحید نوع دوم یعنی عدم تشریک برای خدا نیز ضربه می‌زند. نسفی از بزرگان ماتریدیه در این زمینه می‌نویسد: «کثرت اجزا و تبعض و تجزیه بر خداوند محال است زیرا در این صورت هر یک از اجزای آن از دو حال خارج نیستند: یا متصف به صفات کمالند که در این صورت هر یک از اجزا حی و قادر و... هستند و در نتیجه هر یک خدای جداگانه خواهند بود و ناگزیر به خدایان متعدد منتهی می‌شوند و... و یا هر یک از اجزا به صفت کمال متصف نیستند که در این صورت به ضد اوصاف کمالی متصف خواهند بود و این از امارات حدوث و محال است». [۱۳]
نسفی، ابومعین، تبصرة الادلة فی اصول الدین علی طریق الامام ابی منصور ماتریدی، تحقیق: کلود سلامه، دمشق، المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه، ۱۹۹۰ م، ج۱، ص۱۱۴.
۴.۲ - بیان توحیدذاتیاز بین انواع توحید تحقیقا می‌توان گفت که توحید ذاتی و در بین آنها این قسم دوم یعنی نفی تعدد از ذات خداوند متعال اصلی‌ترین مبحث در مباحث توحید بیان شده است. استدلالات مختلفی از ناحیه ماتریدیه برای این نوع توحید بیان شده است. مثلا ابومنصور ماتریدی بیان می‌کند که «وقتی می‌بینیم جهان به صورت واحدی تدبیر می‌شود بیانگر آن است که جهان در دست مدبری واحد تدبیر می‌شود». یا در استدلال دیگر می‌گوید: «اینکه اشیا یا ضارند یا نافع و هیچگاه دیده نشده هر دو صفت در یک شئ جمع شوند و این خود نشانگر خالقی واحد است». آنان این برهان را، برهان تمانع نامیدند. آنها می‌گویند: روش شاهان این است که سلطه و نفوذ خود را بر تمام سلاطین و دیگر پادشاهان بگسترانند و خود یکه‌تاز این میدان باشند و طبیعتا خداوند هم از این قاعده مستثنی نیست. از این روی اگر خدایی غیر از این خدای واحد وجود داشت، آثار سلطنت و خالقیت او آشکار می‌گردید و چه بسا با هم جنگ‌هایی داشتند و این ثبات همیشگی، دلالت بر وجود خدای واحد بی همتا دارد. برای اثبات این مطلب به آیه ۲۲ سوره انبیاء نیز تمسک می‌کنند: لو کان فیهما الهه الا الله لفسدتا؛ اگر در آسمان و زمین، جز «الله» خدایان دیگری بود، فاسد می‌شدند. ۴.۳ - دفع شبههبرای برخی شبهه شده است که ماتریدیان فقط و فقط به بحث در توحید ذاتی پرداخته و از دیگر توحیدها حتی الوهیت و ربوبیت سخنی به میان نیاورده‌اند که ما در این مقاله و مقالات بعد اثبات می‌کنیم که اینچنین نبوده از برخی به صراحت صحبت کرده و از برخی دیگر در فحوای کلام خود مطلبی را به میان آورده‌اند که دلالت بر نوع اعتقاد آنان می‌نماید. چنانچه ماتریدی در کتاب تاویلات اهل‌السنة ذیل آیه «و الهکم اله واحد لا اله الا هو الرحمن الرحیم» به بحث از توحید الوهیت پرداخته و این در حالی است که به اعتقاد برخی از ماتریدیان توحید در الوهیت نتیجه توحید در ربوبیت است و مترتب بر آن هست و انسان کسی را سزاوار پرستش می‌داند و در برابر او سر تعظیم فرود می‌آورد که وی را خالق و مدبر هستی خود بداند. [۱۷]
ماتریدی، ابومنصور، تاویلات اهل السنة، قاهره، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، ۱۳۹۱ه ق، ج۱، ص۶۰۹.
پس با اثبات توحید در ربوبیت و خالقیت، توحید در الوهیت هم ثابت می‌شود.۵ - پانویس۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «توحید در ماتریدیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۲/۲۷. |